Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Hakkında Bilmeniz Gerekenler
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), çocukluk çağının en yaygın nörogelişimsel bozukluklarından biridir. Genellikle ilk olarak çocukluk döneminde teşhis edilen DEHB çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir ve birçok olası nedeni bulunmaktadır. DEHB'si olan kişiler muhtemelen onu geliştirmeye yönelik genetik bir kırılganlığa sahiptir. Bununla birlikte sorunun ciddiyeti çevresel faktörlerden de etkilenebilmektedir. Çoğu zaman çatışma ve stres durumu daha da kötüleştirme eğilimindedir.
DEHB olan çocuklar bir şeye odaklanmakta, dürtüsel davranışları kontrol etmekte güçlük çekebilir veya aşırı aktif olabilir. DEHB olan çocuklar ayrıca düşük benlik saygısı, sorunlu ilişkiler ve okuldaki kötü performansla mücadele edebilir. DEHB'nin semptomları arasında dikkat eksikliği (odaklanamama), hiperaktivite (ortama uymayan aşırı hareket) ve dürtüsellik (sonucunu düşünmeden kontrolsüzce meydana gelen aceleci eylemler) bulunmaktadır.
Bozukluğu olan bir kişi kendini huzursuz hissedebilir veya dürtüsel davranmaya meyilli olabilir. İlişkilerinde sorun yaşayabilir ve kaza ya da hata yapmaya meyilli olabilir. Hiperaktivite ve dürtüsellik genellikle kişi yaş aldıkça düzelme eğilimi gösterir ancak dikkat sorunları yetişkinliğe kadar devam etme eğilimindedir. Bunun yanında DEHB olan kişilerde uyku ve anksiyete bozuklukları gibi ek sorunlar da olabilir.
Belirtiler
Dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik DEHB'nin temel davranışlarıdır. DEHB olan bazı kişilerde yalnızca bir davranış sorunu yaşarken, diğerlerinde hem dikkatsizlik hem de hiperaktivite-dürtüsellik vardır. Çoğu çocuk birleşik DEHB tipine sahiptir. Okul öncesi dönemde en yaygın DEHB belirtisi ise hiperaktivitedir.
Çocukların zaman zaman odaklanmakta ve davranışlarını kontrol etmekte güçlük çekmesi normaldir. Ancak DEHB olan çocuklardaki fark, hiperaktivite ve dikkatsizliklerinin yaşlarına göre fark edilir ölçüde daha fazla olmasıdır.
DEHB olan bir çocuk şunları yapabilir:
Sıklıkla hayallere dalmak
Unutkanlık ya da çok şey kaybetmek
Sürekli kıpır kıpır ve huzursuz hissetmek
Çok konuşmak
Sık sık dikkatsizlikten ötürü hatalar yapmak veya gereksiz riskler almak
Bir şey için sıra beklemekte zorlanmak
Başkalarıyla geçinebilmekte güçlük çekmek
DEHB'nin temel özellikleri dikkatsizlik ve hiperaktif-dürtüsel davranışı içerir. DEHB belirtileri 12 yaşından önce başlar ve bazı çocuklarda 3 yaş gibi erken bir zamanda da fark edilebilir. DEHB semptomları hafif, orta veya şiddetli olabilir ve yetişkinliğe kadar devam edebilir.
DEHB erkeklerde kadınlara göre daha sık görülür ve davranışlar erkekler ile kadınlar arasında fark gösterebilmektedir. Örneğin, erkekler daha hiperaktif olabilirken kadınlar daha sessizce dikkatsiz olma eğiliminde olabilir.
DEHB Türleri
DEHB'nin 3 alt türü vardır:
1. Ağırlıklı olarak dikkatsiz: Bireyin bir görevi organize etmesi veya bitirmesi, ayrıntılara dikkat etmesi veya talimatları ya da konuşmaları takip etmesi zordur. Kişinin kolayca dikkati dağılır veya günlük rutinlerin ayrıntılarını unutur.
Dikkatsizlik belirtileri olan kişiler sıklıkla şunları yapabilir:
Ayrıntılara çok dikkat etmezler, okulda veya iş görevlerinde dikkatsizce hatalar yapma eğiliminde olurlar.
Dersler, sohbetler veya uzun okumalar sırasında olduğu gibi görevlere veya aktivitelere odaklanmada sorun yaşayabilirler.
Konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünebilirler.
Okul ödevleri, ev veya iş görevleri gibi görevleri tamamlayamaz ve kendilerine verilen talimatları yerine getirmekte güçlük çekerler (yapılması gereken işe başlarlar ancak hızlıca ilgilerini/dikkatlerini kaybederler).
Yapılması gerekenleri organize etmede güçlük çekerler (ör: zamanı iyi yönetemezler; dağınık, düzensiz işler yaparlar ve genellikle teslim tarihlerini kaçırırlar).
Rapor hazırlama ve formları doldurma gibi sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır veya hoşlanmazlar.
Genellikle okul kağıtları, kitaplar, anahtarlar, cüzdan, cep telefonu ve gözlükler gibi günlük yaşam için gerekli olan şeyleri kaybederler.
Dikkatleri kolayca dağılır.
Ev işleri gibi günlük görevleri kolayca unuturlar. Daha büyük gençler ve yetişkinler telefon görüşmelerine geri dönmeyi, faturaları ödemeyi ve randevuları tutmayı unutabilir.
2. Ağırlıklı olarak hiperaktif / dürtüsel: Kişi kıpır kıpırdır ve çok konuşur. Uzun süre hareketsiz oturmaları zordur (örneğin, yemek yemek veya ev ödevi yaparken). Daha küçük çocuklar sürekli koşabilir, zıplayabilir veya tırmanabilir. Kişi huzursuz hisseder ve dürtüsellikle ilgili sorun yaşar. Dürtüsel olan biri başkalarını çok rahatsız edebilir, uygunsuz zamanlarda konuşabilir. Kişinin sırasını beklemesi veya talimatları dinlemesi genellikle zordur. Dürtüselliği olan bir kişi, diğerlerinden daha fazla kaza ve yaralanma yaşayabilir.
Hiperaktif / dürtüsel tip belirtileri olan kişiler sıklıkla şunları yapabilir:
Eller ve ayakları sürekli hareket ettirme ihtiyacı hissedebilirler (ayak sallama vb.).
Sınıfta veya iş yerinde uzun süre oturmakta güçlük çekerler.
Sıklıkla koşma ya da tırmanma gibi hareketler yapma isteği içinde olurlar.
Boş kalan zamanlarda kendi kendine oyalanmakta güçlük çekerler.
Her zaman "hareket halinde" olma ihtiyacı hissederler.
Çok fazla konuşurlar.
Konuşurken diğer insanların sözlerini bölme eğiliminde olabilirler (Örneğin, konuşmaları, oyunları veya etkinlikleri kesintiye uğratır veya başkalarının eşyalarını izinsiz kullanmaya başlayabilirler).
Sıra beklemekte güçlük çekerler.
3. Kombine hiperaktif-dürtüsel ve dikkatsiz tip: Bu, dikkatsizlik semptomlarının ve hiperaktif / dürtüsel semptomların bir karışımıdır. Yukarıdaki iki tipin semptomları kişide eşit derecede mevcuttur.
Tedavi Süreci
DEHB için yekten bir çözüm bulunmamakla birlikte, genellikle tedavi süreci semptomları azaltmaya ve işlevselliği iyileştirmeye yardımcı olan bir süreci içermektedir. Tedaviler ilaç kullanımı ve psikoterapinin bir kombinasyonunu içerir.
İlaç tedavisi
Birçok insan için, DEHB ilaçları hiperaktiviteyi ve dürtüselliği azaltır ve odaklanma, çalışma ve öğrenme yeteneklerini geliştirir. İlaç, fiziksel koordinasyonu da geliştirebilir. Bazen belirli bir kişi için doğru olanı bulmadan önce birkaç farklı ilaç veya dozaj denenebilir. İlaç alan herkes, reçete yazan doktor tarafından yakından ve dikkatli bir şekilde izlenmelidir.
Uyarıcı ilaçlar: DEHB tedavisinde kullanılan en yaygın ilaç türü "uyarıcı" olarak adlandırılır. Bu ilaçlar düşünme ve dikkatte önemli rol oynayan beyin kimyasalları olan dopamin ve norepinefrini artırarak çalışırlar.
Tıbbi gözetim altında, uyarıcı ilaçlar güvenli kabul edilir. Bununla birlikte, özellikle yanlış kullanıldığında veya reçete edilen dozdan fazla alındığında riskler ve yan etkiler oluşabilir. Örneğin uyarıcılar kan basıncını, kalp atış hızını ve kaygıyı artırabilir. Bu nedenle, yüksek tansiyon, nöbetler, kalp hastalığı, glokom, karaciğer veya böbrek hastalığı veya anksiyete bozukluğu gibi başka sağlık sorunları olan bir kişi, bir uyarıcı ilaç almadan önce bunları zihin sağlığı uzmanına mutlaka belirtmelidir.
Uyarıcıları alırken bunlardan herhangi birini veya diğer yan etkileri görürseniz bir doktorla konuşun:
İştah azalması
Uyku problemleri
Tikler (ani, tekrarlayan hareketler veya sesler)
Kişilik değişiklikleri
Artan anksiyete ve sinirlilik
Karın ağrıları
Baş ağrısı
Uyarıcı olmayan ilaçlar: Uyarıcı ilaçların yanı sıra, genellikle uyarıcılara oranla daha uzun sürede etki gösteren uyarıcı olmayan ilaçlar da bulunmaktadır. Uyarıcı olmayan bir ilacın tercih edilmesi şunlardan kaynaklanabilir:
Bir kişi uyarıcılardan rahatsız edici yan etkilere sahip olduğunda,
Bir uyarıcı etkili olmadığında,
Etkinliği artırmak için bir uyarıcı ile kombinasyon halinde kullanılması için.
Bunların yanı sıra DEHB tedavisi için bazı antidepresanlar bazen tek başına veya DEHB'yi tedavi etmek için bir uyarıcı ile birlikte kullanılabilir. Antidepresanlar, DEHB'nin bazı semptomlarına yardımcı olabilir ve bir hastanın uyarıcılardan rahatsız edici yan etkileri varsa reçete edilebilir. Bir hastada anksiyete bozukluğu, depresyon veya başka bir duygudurum bozukluğu gibi ek bir durum varsa, antidepresanlar uyarıcılarla kombinasyon halinde yardımcı olabilir.
Psikoterapi ve Psikososyal Müdahaleler
Yapılan araştırmalar DEHB’li kişilerin semptomları yönetmelerine ve günlük işleyişlerini iyileştirmelerine yardımcı olan birkaç özel psikososyal müdahalenin olduğunu göstermiştir. Ek olarak, DEHB olan çocuklar ve yetişkinler, tam potansiyellerine ulaşmak ve başarılı olmak için ebeveynlerinin, ailelerinin ve öğretmenlerinin rehberliğine ve anlayışına ihtiyaç duyarlar.
Okul çağındaki çocuklar için, bir çocuğa teşhis konulmadan önce aile içinde hayal kırıklığı, suçlama ve öfke birikmiş olabilir. Ebeveynler ve çocuklar, olumsuz duyguların üstesinden gelmek için özel yardıma ihtiyaç duyabilir. Zihin sağlığı uzmanları, ebeveynleri DEHB ve bunun bir aileyi nasıl etkilediği hakkında eğitebilir. Aynı zamanda, çocuğun ve ebeveyninin yeni beceriler, tutumlar ve birbirleriyle ilişki kurma yolları geliştirmelerine yardımcı olabilirler.
Davranışçı Terapi, bir kişinin davranışını değiştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir psikoterapi türüdür. Görevleri düzenleme veya okul çalışmalarını tamamlama veya duygusal açıdan zor olaylarla başa çıkma gibi pratik yardım içerebilir. Davranışsal terapi aynı zamanda bir kişiye şunları nasıl yapacağını öğretir:
Kendi davranışını izlemek
Öfkeyi kontrol etmek veya harekete geçmeden önce düşünmek
İstenen şekilde hareket edildiği için kendine övgü veya ödül vermek
Ebeveynler, öğretmenler ve aile üyeleri de belirli davranışlar için olumlu veya olumsuz geribildirim verebilir ve bir kişinin davranışını kontrol etmesine yardımcı olmak için açık kurallar, görev listeleri ve diğer yapılandırılmış rutinler oluşturmaya yardımcı olabilirler. Terapistler ayrıca çocuklara sıralarını nasıl bekleyecekleri, oyuncakları nasıl paylaşacakları, yardım isteme veya alay etmeye nasıl tepki verecekleri gibi sosyal beceriler de öğretebilirler. Bunun yanında psikoterapi başkalarının yüz ifadelerini ve ses tonunu okumayı öğrenmek ve uygun şekilde nasıl tepki verileceğini öğrenmek gibi sosyal beceriler kazanılmasına da yardımcı olabilir.
Öte yandan Bilişsel Davranışçı Terapi bireye farkındalık teknikleri ile odaklanmayı ve konsantrasyonu geliştirmek için kendi düşüncelerinin ve duygularının nasıl farkına varacağını ve kabul edeceğini öğretir. Terapist ayrıca, DEHB olan kişiyi, harekete geçmeden önce düşünmek veya gereksiz riskler alma dürtüsüne direnmek gibi tedaviyle birlikte gelen yaşam değişikliklerine uyum sağlamaya da teşvik eder.
Aile ve Evlilik Terapisi, aile üyelerinin ve eşlerin, rahatsız edici davranışları idare etmenin, davranış değişikliklerini teşvik etmenin ve DEHB’li bireyle etkileşimi iyileştirmenin daha iyi yollarını bulmasına yardımcı olabilir.
Ebeveynlik Becerileri Eğitimi (Davranışsal Ebeveyn Yönetimi Eğitimi), ebeveynlere çocuklarında olumlu davranışları teşvik etmek ve ödüllendirmek için ihtiyaç duydukları becerileri öğretir. Ebeveynlerin, bir çocuğun davranışını değiştirmek için bir ödül ve sonuç sistemini nasıl kullanacaklarını öğrenmelerine yardımcı olur. Ebeveynlere cesaretlendirmek ve göz ardı etmek istedikleri davranışlar için anında ve olumlu geribildirim vermeleri veya cesaretini kırmak istedikleri davranışları yeniden yönlendirmeleri öğretilir. İstenilen davranışı destekleyecek şekilde durumları yapılandırmayı da öğrenebilirler.
Stres yönetimi teknikleri, DEHB'li çocukların ebeveynlerine, çocuklarının davranışlarına sakin bir şekilde yanıt verebilmeleri için hayal kırıklığıyla başa çıkma yeteneklerini artırarak fayda sağlayabilir.
Çoğu durumda, DEHB en iyi davranış terapisi ve ilaç kombinasyonu ile tedavi edilir. DEHB'li çocuklar için, ilaç denenmeden önce ilk tedavi seçeneği olarak davranış terapisi, özellikle ebeveyn eğitimi önerilir.
Belirtileri Yönetmek: Sağlıklı Kalmak
Sağlıklı olmak tüm çocuklar için önemlidir ve özellikle DEHB olan çocuklar için daha da önemli olabilir. Davranışsal terapi ve ilaç tedavisine ek olarak, sağlıklı bir yaşam tarzına sahip olmak çocuğunuzun DEHB belirtileriyle baş etmesini kolaylaştırabilir. Yardımcı olabilecek bazı sağlıklı davranışlar şunlardır:
Bol meyve, sebze ve tam tahıllı yiyecekler tüketmek gibi sağlıklı beslenme alışkanlıkları geliştirmek ve yağsız protein kaynaklarını seçmek.
Yaşa göre günlük fiziksel aktiviteye katılmak
TV'ler, bilgisayarlar, telefonlar ve diğer elektronik cihazlardan günlük ekran süresini sınırlandırmak
Her gece yaşa göre önerilen miktarda uyku almak
Yetişkinlerde DEHB
DEHB yetişkinliğe kadar sürebilir. Bazı yetişkinlerde DEHB vardır ancak hiç teşhis edilmemiştir. Semptomlar işte, evde veya ilişkilerde zorluklara neden olabilir. Semptomlar ileri yaşlarda farklı görünebilir, örneğin hiperaktivite aşırı huzursuzluk olarak görünebilir. Yetişkinliğin talepleri arttıkça semptomlar daha şiddetli hale gelebilir.
Semptomlar bazen yaşla birlikte azalabilse de bazı insanlar hiçbir zaman DEHB semptomlarını tamamen aşamayabilirler. Ancak DEHB ile başa çıkmak için stratejiler öğrenebilirler. Erken teşhis ve tedavi, semptomları kontrol etmeye yardımcı olabilir ve sonuçta kişinin hayatında kayda değer bir fark yaratabilir.
DEHB'li Çocuklara ve Yetişkinlere Yardımcı Olabilecek Bazı İpuçları:
Çocuklar için:
Ebeveynler ve öğretmenler, DEHB olan çocukların organize olmalarına ve aşağıdaki gibi araçlarla talimatları takip etmelerine yardımcı olabilir:
Bir rutin ve bir program tutmak. Uyanma saatinden yatma saatine kadar her gün aynı rutini devam ettirin. Ev ödevi, açık havada oyun ve iç mekân etkinlikleri için zamanları ekleyin. Programdaki değişiklikleri olabildiğince önceden yazın.
Günlük eşyaları organize etmek. Her şey için (giysiler, sırt çantaları ve oyuncaklar gibi) bir yer ayırın ve her şeyi yerinde tutun.
Ev ödevi ve defter düzenleyicilerini kullanma. Okul malzemeleri için düzenleyiciler kullanın. Çocuğunuza ödev yazmanın ve gerekli kitapları eve getirmenin önemini vurgulayın.
Açık ve tutarlı olmak. DEHB olan çocukların anlayabilecekleri ve takip edebilecekleri tutarlı kurallara ihtiyacı vardır.
Kurallara uyulduğunda övgü veya ödül vermek. DEHB olan çocuklar sıklıkla eleştiri alırlar ve eleştiri beklerler. İyi davranışları takip edin ve takdir edin.
Yetişkinler için:
Profesyonel bir danışman veya terapist, DEHB olan bir yetişkinin aşağıdaki gibi araçlarla hayatını nasıl organize edeceğini öğrenmesine yardımcı olabilir:
Rutinleri korumak
Farklı görevler ve aktiviteler için listeler yapmak
Etkinlik planlamak için bir takvim kullanma
Hatırlatma notlarını kullanma
Anahtarlar, faturalar ve evraklar için özel bir yer atama
Büyük görevleri daha yönetilebilir, daha küçük adımlara bölerek görevin her bir bölümünü tamamlamanın bir başarı hissi sağlamasına yardımcı olmak.
Not: Bu içerik yalnızca bilgi amaçlı olarak hazırlanmıştır ve hiçbir şekilde terapinin yerini tutmaz. Bu sitedeki hiçbir içerik, doğrudan tıbbi tavsiye yerine kullanılmamalıdır. Psikolojik sağlığın fiziksel sağlık sorunlarını da etkileyebileceğine dikkat edin. Psikolojik durumunuzun yönetilmesinin zor olduğunu fark ederseniz, lütfen profesyonel yardım almayı düşünün.
Referanslar:
Centers for Disease Control and Prevention. (2021). Attention-Deficit / Hyperactivity Disorder (ADHD). CDC.
National Institute of Mental Health. (2019). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. NIH.
Ranna Parekh, M.D., M.P.H. (2017). What Is ADHD?. The American Psychiatric Association.
Angel, Traci. (2020). Everything You Need to Know About ADHD. Healthline.