Uyuşturucu Bağımlılığı (Madde Kullanım Bozukluğu)
Madde kullanım bozukluğu olarak da adlandırılan uyuşturucu bağımlılığı, kişinin beynini ve davranışlarını etkileyen ve yasal ya da yasa dışı bir uyuşturucu madde veya ilacın kullanımını kontrol edememesine yol açan bir hastalıktır.
Uyuşturucu bağımlılığı, sosyal ortamlarda eğlence amaçlı bir ilacın deneysel kullanımıyla başlayabilir ve bu sayede başlayan öykü bazı insanlar için uyuşturucu kullanımının sıklaştığı bir bağımlılık haline gelebilir. Bunun yanı sıra özellikle opioid içerikli (vücutta morfin benzeri etki gösteren kimyasal maddeler) reçeteli ilaçların bağımlılığı da söz konusu olabilmektedir.
Bağımlılık riski ve ne kadar hızlı bağımlı hale geldiğiniz uyuşturucuya göre değişir. Opioid ağrı kesiciler gibi bazı ilaçlar diğerlerinden daha yüksek risk taşır ve daha çabuk bağımlılığa neden olur. Zamanla, ilacın daha büyük dozlarına ihtiyaç duyulmaya başlanır. Uyuşturucu kullanımı arttıkça, uyuşturucusuz kalmak giderek zorlaşır. Uyuşturucu kullanımını bırakma girişimleri yoğun isteklere neden olabilir ve kişinin fiziksel olarak hasta hissetmesine neden olabilir (çekilme belirtileri).
Uyuşturucu bağımlılığını yenmek ve uyuşturucudan uzak kalmak için bir zihin sağlığı uzmanından, aileden, arkadaşlardan, destek gruplarından veya organize bir tedavi programından yardım alınabilir.
Uyuşturucu Bağımlılığının Nedenleri
Birçok zihin sağlığı bozukluğu gibi, uyuşturucu bağımlılığının gelişimine de çeşitli faktörler katkıda bulunabilir. Ana faktörler şunlardır:
Çevre. Uyuşturucu kullanımını teşvik eden bir akran veya sosyal gruba maruz kalma gibi çevresel faktörlerin genellikle ilk uyuşturucu kullanımında rol oynadığı görülmektedir.
Genetik. Bir ilacı kullanmaya başladığınızda, bağımlılık gelişimi kalıtsal (genetik) özelliklerden etkilenebilir ve bu da hastalığın ilerlemesini geciktirebilir veya hızlandırabilir.
Risk Faktörleri
Herhangi bir yaş, cinsiyet veya ekonomik durumdaki insanlar uyuşturucu bağımlısı olabilir. Ancak bazı faktörler, bir bağımlılık geliştirme olasılığını ve hızını etkileyebilir:
Ailede bağımlılık öyküsü: Uyuşturucu bağımlılığı bazı ailelerde daha yaygındır ve muhtemelen genetik yatkınlığı içerir. Alkol veya uyuşturucu bağımlılığı olan bir ebeveyn veya kardeş gibi kan akrabanız varsa, uyuşturucu bağımlılığı geliştirme riskiniz daha yüksektir.
Zihin sağlığı bozukluğu: Depresyon, dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB) veya travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) gibi bir zihin sağlığı bozukluğunuz varsa, uyuşturucu bağımlısı olma olasılığınız daha yüksektir. Uyuşturucu kullanmak kaygı, depresyon ve yalnızlık gibi acı veren duygularla baş etmenin bir yolu olabilir ve bu sorunları daha da kötüleştirebilir.
Akran baskısı: Akran baskısı, özellikle gençler için uyuşturucu kullanmaya başlamada güçlü bir faktördür.
Aile ilgisi eksikliği: Ebeveynler veya kardeşler ile olan aile bağlarının eksikliği ya da ebeveyn gözetiminin olmaması gibi durumlar bağımlılık riskini arttırabilir.
Erken kullanım: Erken yaşta uyuşturucu kullanmak, gelişen beyinde değişikliklere neden olabilir ve madde bağımlılığına ilerleme olasılığını arttırabilir.
Yüksek derecede bağımlılık yapabilen bir ilaç kullanmak: Uyarıcılar, kokain veya opioid ağrı kesiciler gibi bazı ilaçlar, diğer ilaçlara göre daha hızlı bağımlılık gelişmesine neden olabilir. Sigara içmek veya uyuşturucu enjekte etmek, bağımlılık potansiyelini arttırabilir. “Hafif uyuşturucular” olarak adlandırılan ve daha az bağımlılık yaptığı düşünülen birtakım uyuşturucu maddeleri kullanmak ise uyuşturucu bağımlılığını kolaylaştırabilir.
Bağımlılık Belirtileri
Uyuşturucu bağımlılığı belirtileri veya davranışları şunları içerir:
İlacı düzenli olarak kullanmak zorunda olduğunu hissetmek — her gün veya hatta günde birkaç kez.
Diğer düşünceleri engelleyen uyuşturucu maddeye yönelik yoğun dürtülere sahip olmak.
Aynı etkiyi elde etmek için zamanla daha fazla ilaca/uyuşturucu maddeye ihtiyaç duymak.
Planlandığından daha uzun bir süre boyunca daha fazla miktarda ilaç almak.
Gücünüz yetmese bile uyuşturucu maddeye para harcamak.
Uyuşturucu kullanımı nedeniyle yükümlülükleri ve iş sorumluluklarını yerine getirmemek.
Hayatınızda sorunlara yol açtığını veya size fiziksel ya da psikolojik olarak zarar verdiğini bildiğiniz halde uyuşturucu maddeyi kullanmaya devam etmek.
Uyuşturucu maddeye sahip olmak için normalde yapmayacağınız (ör: hırsızlık) şeyler yapmak.
Uyuşturucunun etkisi altındayken araba kullanmak veya diğer riskli faaliyetlerde bulunmak.Uyuşturucu almak, ilacı kullanmak veya ilacın etkilerinden kurtulmak için çok zaman harcamak.
Uyuşturucu kullanmayı bırakma girişimlerinizde başarısız olmak.
İlacı almayı bırakmaya çalıştığınızda yoksunluk belirtileri yaşamak.
Aile Bireylerinde Uyuşturucu Madde veya İlaç Bağımlılığın Fark Edilmesi
Çocuğunuzun veya diğer aile üyelerinizin uyuşturucu kullandığına dair olası belirtiler şunlardır:
Okulda veya işte problemler — sık sık okulu veya işi kaçırma, okul etkinliklerine ya da işe karşı ani bir ilgisizlik, notlarda veya iş performansında düşüş.
Fiziksel sağlık sorunları — enerji ve motivasyon eksikliği, kilo kaybı veya alımı veya kızarık gözler.
İhmal edilmiş dış görünüm — giyim, temizlik gibi dış görünüşe dair ilgi eksikliği.
Davranış değişiklikleri — genel davranış biçiminde ve aile, arkadaşlar ile ilişkilerde keskin ve ani değişimler.
Para sorunları — makul bir açıklama olmaksızın ani para talepleri ya da uyuşturucu madde satın alabilmek için çevreden (ör: aile üyelerinden ya da arkadaşlardan) para çalma girişimleri.
Beyindeki Değişiklikler
Fiziksel bağımlılık, bir ilacın tekrar tekrar kullanılması sonucunda beynin zevk alma şeklinin değişmesiyle ortaya çıkmaktadır. Bağımlılık yapan ilaç beyindeki bazı sinir hücrelerinde (nöronlar) fiziksel değişikliklere neden olur. Nöronlar, iletişim kurmak için nörotransmitter adı verilen kimyasalları kullanır. Bu değişiklikler ilacı kullanmayı bıraktıktan sonra da uzun süre kalabilir.
Komplikasyonlar
Uyuşturucu madde kullanımının kişiye şiddetli bir biçimde zarar veren kısa ve uzun vadeli etkileri görülebilmektedir. Özellikle bazı ilaçlar yüksek dozlarda kullanıldığında, alkol veya diğer uyuşturucu maddeler ile birleştirildiğinde yüksek risk taşımaktadır:
Metamfetamin, opiyatlar ve kokain son derece bağımlılık yapar ve psikotik davranışlar, nöbetler veya aşırı dozdan ölüm dahil olmak üzere çok sayıda kısa ve uzun vadeli sağlık sonuçlarına neden olur.
GHB ve flunitrazepam sedasyona, konfüzyona ve hafıza kaybına neden olabilir. Yüksek dozlarda nöbet, koma ve ölüme neden olabilirler. Bu ilaçlar alkolle birlikte alındığında tehlike artar.
Ecstasy veya molly (MDMA) dehidrasyona, elektrolit dengesizliğine ve nöbetleri içerebilecek komplikasyonlara neden olabilir. Uzun vadede, MDMA beyne zarar verebilir.
Kulüp uyuşturucularının özel bir tehlikesi, bu uyuşturucuların sokakta bulunan sıvı, hap veya toz formlarının, genellikle, yasadışı olarak üretilmiş veya farmasötik ilaçlar dahil olmak üzere, zararlı olabilecek bilinmeyen maddeler içermesidir.
Uçucu maddelerin toksik doğaları nedeniyle, kullanıcılar farklı şiddet seviyelerinde beyin hasarı geliştirebilirler.
Diğer Komplikasyonlar
Uyuşturucuya bağımlılık, aşağıdakiler de dahil olmak üzere bir dizi tehlikeli ve zarar verici komplikasyona neden olabilir:
Bulaşıcı bir hastalığa yakalanmak. Bir ilaca bağımlı olan kişilerin, güvenli olmayan cinsel ilişki yoluyla veya iğneleri paylaşarak HIV gibi bulaşıcı bir hastalığa yakalanma olasılığı daha yüksektir.
Diğer sağlık sorunları. Uyuşturucu bağımlılığı hem kısa vadeli hem de uzun vadeli bir dizi zihinsel ve fiziksel sağlık sorununa yol açabilir. Bunlar hangi ilacın alındığına bağlıdır.
Kazalar. Uyuşturucu bağımlısı kişilerin, etki altındayken araba kullanma veya diğer tehlikeli faaliyetlerde bulunma olasılıkları daha yüksektir.
İntihar. Uyuşturucu bağımlısı kişiler, bağımlı olmayanlara göre daha sık intihar ederek ölmektedir.
Aile problemleri. Davranış değişiklikleri evlilik veya aile içi çatışmalara ve velayet sorunlarına neden olabilir.
İş sorunları. Uyuşturucu kullanımı iş yerinde performansın düşmesine, devamsızlığa ve nihayetinde istihdam kaybına neden olabilir.
Okuldaki sorunlar. Uyuşturucu kullanımı, akademik performansı ve okulda başarılı olma motivasyonunu olumsuz etkileyebilir.
Yasal sorunlar. Uyuşturucu kullanıcıları için yasal sorunlar yaygındır ve yasa dışı uyuşturucu satın almak veya bulundurmak, uyuşturucu bağımlılığını desteklemek için hırsızlık yapmak, uyuşturucu veya alkolün etkisi altındayken araba kullanmak veya çocukların velayeti konusundaki anlaşmazlıklardan kaynaklanabilir.
Finansal problemler. Uyuşturucu kullanımını sürdürmek için para harcamak içinden çıkılması güç borçlara yol açabilir. Bununla birlikte yasadışı veya etik olmayan davranışlara yol açabilir.
Ne zaman yardım almalı?
Ne kadar erken yardım alınırsa, uzun vadeli iyileşme şansı da o kadar artmaktadır. Uyuşturucu kullanımının kontrolden çıktığı fark edilir edilmez bağımlılık ve madde kullanımı konusunda uzmanlaşmış bir doktor veya zihin sağlığı uzmanından yardım alınmalıdır.
Aşağıdaki durumlarda bir doktora veya zihin sağlığı uzmanına görünmek için randevu alın:
İlaç kullanmayı bırakamıyorsanız
Verdiği zarara rağmen ilacı veya uyuşturucu maddeyi kullanmaya devam ediyorsanız
Uyuşturucu kullanımınız, iğne paylaşmak veya korunmasız cinsel ilişki gibi güvenli olmayan davranışlara yol açıyorsa
Uyuşturucu kullanımını bıraktıktan sonra yoksunluk belirtileri yaşıyor olduğunuzu düşünüyorsanız
Önlem
Bir ilaca bağımlılığı önlemenin en iyi yolu, ilacı hiç almamaktır. Doktorunuz bağımlılık potansiyeli olan bir ilaç reçete ederse, ilacı alırken dikkatli olun ve doktorunuzun verdiği talimatlara uyun.
Doktorlar bu ilaçları güvenli dozlarda ve miktarlarda yazmalı ve size çok fazla veya çok uzun süre verilmemesi için kullanımlarını izlemelidir. Bir ilacın reçete edilen dozundan fazlasını almanız gerektiğini düşünüyorsanız, doktorunuzla konuşun.
Çocuklarda ve Gençlerde Uyuşturucu Kullanımının Önlenmesi
Çocuklarınızda ve gençlerinizde uyuşturucu kullanımını önlemeye yardımcı olmak için şu adımları atın:
İletişim kurmak. Çocuklarınızla uyuşturucu kullanımının ve bağımlılığının riskleri hakkında konuşun.
Dinlemek. Çocuklarınız akran baskısı hakkında konuşurken iyi bir dinleyici olun ve buna direnme çabalarını destekleyin.
İyi bir örnek oluşturmak. Alkol veya bağımlılık yapan ilaçları kötüye kullanmayın. Uyuşturucu kullanan ebeveynlerin çocukları, uyuşturucu bağımlılığı açısından daha büyük risk altındadır.
Bağları güçlendirmek. Çocuklarınızla ilişkiniz üzerinde çalışın. Siz ve çocuğunuz arasındaki güçlü, istikrarlı bağ, çocuğunuzun uyuşturucu kullanma veya bağımlı olma riskini azaltacaktır.
Nüksün Önlenmesi
Bir kez bir uyuşturucuya bağımlı olduğunuzda, bir bağımlılık modeline geri dönme riskiniz yüksektir. Uyuşturucu kullanmaya başlarsanız, tedavi görmüş olsanız ve ilacı bir süredir kullanmamış olsanız bile, muhtemelen kullanımı üzerindeki kontrolünüzü tekrar kaybedersiniz.
Tedavi planınıza sadık kalın: İsteklerinizi izleyin. İyileşmiş gibi görünüyor olsanız bile iyi oluş yolcuğunuza devam edin. Terapistinizi, doktorunuzu veya danışmanınızı görmeye, devam ederseniz uyuşturucudan uzak kalma şansınız çok daha yüksek olacaktır.
Yüksek riskli durumlardan kaçının: Uyuşturucu aldığınız mahalleye geri dönmeyin. Ve eski uyuşturucu kalabalığından uzak durun.
Uyuşturucuyu tekrar kullanırsanız hemen yardım alın: Uyuşturucu maddeyi tekrar kullanmaya başlarsanız, doktorunuzla, zihin sağlığı uzmanınızla veya size hemen yardımcı olabilecek başka biriyle konuşun.
Not: Bu içerik yalnızca bilgi amaçlı olarak hazırlanmıştır ve hiçbir şekilde terapinin yerini tutmaz. Bu sitedeki hiçbir içerik, doğrudan tıbbi tavsiye yerine kullanılmamalıdır. Psikolojik sağlığın fiziksel sağlık sorunlarını da etkileyebileceğine dikkat edin. Psikolojik durumunuzun yönetilmesinin zor olduğunu fark ederseniz, lütfen profesyonel yardım almayı düşünün. Referanslar: Mayo Clinic Staff. (2017). Drug Addiction (Substance Use Disorder). Mayo Clinic.
Smith, Melinda, Robinson, Lawrence & Segal, Jeanne. (2020). Overcoming Drug Addiction. HelpGuide.
Segal, Jeanne, Smith, Melinda, Robinson, Lawrence. (2020). Dual Diagnosis: Substance Abuse and Mental Health. HelpGuide.