Yeme Bozuklukları: Türleri, Belirtileri, Nedenleri ve Başa Çıkma Yöntemleri
Yeme bozuklukları, kişinin fiziksel sağlığını, duygularını ve dolayısıyla günlük yaşantısını doğrudan etkileyen yeme davranışlarıyla ilgili bozukluklardır. En yaygın yeme bozuklukları anoreksiya nervoza, bulimia nervoza ve tıkınırcasına yeme (binge-eating) bozukluğudur.
Çoğu yeme bozukluğu, kilonuza, vücut şeklinize ve yiyeceğinize çok fazla odaklanmayı içerir ve bu da tehlikeli yeme davranışlarına yol açar. Bu davranışlar vücudunuzun uygun beslenmeyi alma yeteneğini önemli ölçüde etkileyebilir. Yeme bozuklukları kalbe, sindirim sistemine, kemiklere, dişlere ve ağza zarar verebilir ve bu bağlamda başka hastalıklara da yol açabilir.
Yeme bozuklukları her yaşta gelişebilir ancak genellikle ergenlik döneminde ve genç erişkin yıllarda gelişmeye eğilimlidir. Kişi doğru tedavi ile daha sağlıklı beslenme alışkanlıklarına dönebilir ve yeme bozukluğunun neden olduğu komplikasyonları tersine çevirebilir.
Yeme Bozukluklarının Belirtileri
Spesifik belirtiler yeme bozukluğunun türüne göre değişiklik göstermektedir. Bununla birlikte, kişinin yeme davranışlarıyla ilgili bir bozukluğunun olduğuna işaret edecek bazı ortak noktalar şunlardır:
Diyet kısıtlaması
Sık kilo değişiklikleri veya önemli ölçüde zayıf olmak
Negatif vücut imajı
Tıkınırcasına yeme davranışı
Aşırı egzersiz yapmak
Gereksiz müshil veya idrar söktürücü kullanımı
Yiyecek, vücut imajı ve kilo ile ilgili abartılı düşünceler
Yiyecek, kilo veya beden imajı ile ilgili düşünceler ve davranışlar kişinin hayatında fiziki ya da psikolojik problemlere neden oluyorsa ve kişinin günlük işleyişini etkiliyorsa, yardım aramanın zamanı gelmiştir.
Yeme bozukluğu olan kişilerin, özellikle anoreksiya nervoza hastalarının, hasta olduklarına inanmamaları yaygındır. Buna anosognozi (Anosognosia) denir.
Zihinsel Etkiler
Yeme bozuklukları, başta kaygı bozuklukları olmak üzere, genellikle diğer zihinsel bozukluklarla birlikte ortaya çıkar:
Beden dismorfik bozukluğu (Body dysmorphic disorder)
Genel anksiyete bozukluğu
Sosyal anksiyete bozukluğu
Fiziksel Etkiler
Vücudumuzun sağlıklı bir biçimde işlev göstermesi için dengeli ve yeterli bir beslenme düzeninin olması gerektiğinden, yeme bozuklukları fiziksel ve zihinsel operasyonları önemli ölçüde etkileyebilir. Bir kişinin yeme bozukluğunun tıbbi sonuçlarını yaşaması için illa zayıf olması gerekmez. Yeme bozuklukları vücudun her sistemini etkiler ve aşağıdaki gibi fiziksel sağlık sorunlarına yol açabilir:
Beyin kitle kaybı
Kardiyovasküler problemler
Gastrointestinal sorunlar (örneğin kronik kabızlık, gastroözofageal reflü)
Diş problemleri
Bozulmuş uyku düzeni
Bayılma
Saç dökülmesi
Regl düzensizliği
Kas-iskelet yaralanmaları ve ağrı
Zayıflamış kemikler
Yeme Bozukluğu Türleri
Anoreksiya nervoza
Anoreksiya nervoza - genellikle basitçe anoreksi olarak adlandırılır - anormal derecede düşük vücut ağırlığı, yoğun kilo alma korkusu ve çarpık bir kilo veya beden algısı ile karakterize, potansiyel olarak yaşamı tehdit eden bir yeme bozukluğudur. Anoreksiyası olan kişiler, vücut ağırlıklarını ve şekillerini kontrol etmek için aşırı çaba sarf ederler ve bu da genellikle sağlıklarını ve yaşam kalitelerini önemli ölçüde etkiler.
Anoreksiya olan kişiler gün içerisinde besinlerden aldıkları kalorileri aşırı derecede sınırlandırırlar ve bununla birlikte aşırı egzersiz yapmak, müshil veya diyet yardımcıları kullanmak, yemek yedikten sonra kusmak gibi kilo vermek için başka yöntemler de kullanabilirler. Kiloyu azaltmak için gösterilen bu tehlikeli çabalar, ciddi sağlık sorunlarına yol açabilmekte ve bazen de açlıktan ölme noktasına kadar gidebilmektedir.
Bulimia nervoza
Bulimia nervoza - yaygın olarak bulimia olarak adlandırılır - potansiyel olarak yaşamı tehdit eden bir yeme bozukluğudur. Kişi yeme üzerinde kontrol eksikliği hissederek aşırı yeme ve ardından kusma atakları geçirir. Bulimialı birçok insan gün içinde yemek yemeyi de kısıtlar ve bu da genellikle daha fazla tıkınırcasına yemeye ve ardından kusmaya ve/veya müshil vb. ilaçlarla bağırsakları boşaltma ataklarına neden olur.
Bu ataklar sırasında, genellikle kısa sürede çok miktarda yemek yenir ve ardından fazla kalorilerden sağlıksız bir şekilde kurtulmaya çalışılır. Suçluluk, utanç ve aşırı yemekten fazla kilo alma korkusu nedeniyle, kişi kendini kusturmaya zorlayabilir veya çok fazla egzersiz yapabilir ya da kalorilerden kurtulmak için müshil gibi başka yöntemler kullanma eğilimde olabilir.
Bulimia yeme bozukluğuna sahip kişiler, sağlıklı kilo aralığında olsalar bile, kiloları ve vücut şekilleriyle aşırı derece ilgilidirler ve bu bağlamda bedenlerinde buldukları kusurları sert bir biçimde yargılama eğilimi içinde olurlar.
Tıkınırcasına Yeme Bozukluğu (Binge-eating)
Tıkınırcasına yeme bozukluğunda kişi kontrolsüz bir biçimde çok fazla (tıkınırcasına) ve genellikle hızlı bir biçimde yemek yer. Aç olunmadığı halde ya da tamamen tok hissedildiği halde bile yemek yeme ihtiyacı hissedilebilirler.
Aşırı yemekten sonra, davranışlar ve yenilen yemek miktarı yüzünden suçluluk, tiksinti veya utanç hissedebilirler. Ancak, bulimia veya anoreksiyası olan birinin yapabileceği gibi, aşırı egzersiz veya kusma ile bu davranışı telafi edilmeye çalışılmazlar. Tıkınırcasına yeme bozukluğuna sahip bireylerde yemek yedikten sonra yaşanan utanç duygusu, aşırı yemeyi gizlemek için yalnız yemeye yol açabilir.
Ruminasyon Bozukluğu
Ruminasyon bozukluğuna sahip kişiler, yemek yedikten sonra tekrar tekrar ve ısrarlı bir şekilde kusarlar. Ancak bunun nedeni, anoreksiya nervoza, bulimia nervoza, tıkınırcasına yeme bozukluğu gibi başka bir yeme bozukluğu kaynaklı değildir. Yiyecekler mide bulantısı veya öğürme olmaksızın tekrar ağza getirilir ve bununla beraber bazen ağza gelen yiyecekler tekrar çiğnenebilir, tekrar yutulabilir veya tükürülebilir.
Yiyecek tükürülürse veya kişi davranışı önlemek için önemli ölçüde daha az yerse, bozukluk yetersiz beslenmeyle sonuçlanabilir. Ayrıca ruminasyon bozukluğunun ortaya çıkması bebeklik döneminde veya zihinsel engelli kişilerde daha yaygındır.
Kaçıngan/Kısıtlayıcı Gıda Alımı Bozukluğu
Bu bozukluk, kişinin besinleri renk, doku, koku veya tat gibi belirli duyusal özellikleri sebebiyle kısıtlaması ve/veya boğulma ya da kilo alma korkusu ile yemek yemekten kaçınması sonucunda günlük minimum beslenme gereksinimlerini karşılayamama ile karakterizedir.
Bozukluk, çocuklukta önemli kilo kaybı veya kilo alamamanın yanı sıra sağlık sorunlarına neden olabilecek beslenme ve gelişim eksikliklerine neden olabilir.
Ne zaman yardım alınmalı?
Bir yeme bozukluğunu kendi başınıza yönetmek veya üstesinden gelmek genellikle zordur. Yeme bozuklukları neredeyse hayatınızı ele geçirebilir. Bu sorunlardan herhangi birini yaşıyorsanız veya yeme bozukluğunuz olabileceğini düşünüyorsanız, vakit kaybetmeden yardım alın.
Sevilen birini tedavi aramaya çağırmak
Ne yazık ki, yeme bozukluğu olan pek çok kişi tedaviye ihtiyaçları olduğunu düşünmez. Sevdiğiniz biri için endişeleniyorsanız, onu bir zihin sağlığı ve beslenme uzmanıyla konuşmaya teşvik edin. Sevdiğiniz kişi yemekle ilgili bir sorunu olduğunu kabul etmeye hazır olmasa bile, endişe ve dinleme arzusunu ifade ederek kapıyı açabilirsiniz.
Sağlıksız davranışlara işaret edebilecek yeme kalıpları ve inançlarının yanı sıra yeme bozukluklarını tetikleyebilecek akran baskısına karşı dikkatli olun. Bir yeme bozukluğuna işaret edebilecek kırmızı bayraklar şunları içerir:
Öğün atlamak veya yememek için bahaneler üretmek
Aşırı kısıtlayıcı bir diyet benimsemek
Sağlıklı beslenmeye aşırı odaklanmak
Normal sosyal aktivitelerden çekilmek
Şişman olmaktan sürekli endişe duymak veya şikayet etmek ve kilo vermekten bahsetmek
Algılanan kusurlar için aynada sık sık bedeni kontrol etmek
Tekrar tekrar çok miktarda tatlı veya yüksek yağlı yiyecekler yemek
Kilo kaybı için diyet takviyeleri, müshil veya bitkisel ürünlerin kullanımı
Aşırı egzersiz
Tekrarlayan kusmanın bir işareti olabilecek diş minesinin kaybıyla ilgili sorunlar
Yemek sırasında tuvaleti kullanmak için ayrılmak
Bir öğünde veya atıştırmalıkta normal kabul edilenden çok daha fazla yemek yemek
Yeme alışkanlıklarıyla ilgili depresyon, iğrenme, utanç veya suçluluk ifade etmek
Gizlice yemek
Çocuğunuzun yeme bozukluğu olabileceğinden endişe ediyorsanız, endişelerinizi tartışmak için doktoruyla veya bir zihin sağlığı uzmanıyla iletişime geçin.
Yeme Bozukluklarının Nedenleri
Yeme bozukluklarının kesin nedeni bilinmemektedir. Diğer psikolojik hastalıklarda olduğu gibi, aşağıdakiler gibi pek çok nedenden kaynaklanabilir:
Genetik ve biyoloji: Bazı insanlar yeme bozuklukları geliştirme riskini artıran genlere sahip olabilir. Beyin kimyasallarındaki değişiklikler gibi biyolojik faktörler yeme bozukluklarında rol oynayabilir.
Psikolojik ve duygusal sağlık: Yeme bozukluğu olan kişilerde, bozukluğa katkıda bulunan psikolojik ve duygusal sorunlar olabilir. Düşük benlik saygısına, mükemmeliyetçiliğe, dürtüsel davranışlara ve sorunlu ilişkilere sahip olabilirler.
Risk Faktörleri
Yeme bozuklukları geniş bir yaş aralığında ortaya çıkabilmesine rağmen, genellikle gençlerde ve 20'li yaşların başında gelişir. Genç kızlar ve genç kadınların anoreksiya veya bulimiaya sahip olma olasılığı ergen erkekler ve genç erkeklerden daha fazladır, ancak bununla birlikte nadiren de olsa erkeklerde de yeme bozuklukları olabilir.
Aşağıdakiler de dahil olmak üzere bazı faktörler yeme bozukluğu geliştirme riskini artırabilir:
Aile öyküsü: Yeme bozukluğu olan ebeveynleri veya kardeşleri olan kişilerde yeme bozukluklarının ortaya çıkma olasılığı önemli ölçüde yüksektir.
Diğer zihin sağlığı bozuklukları: Yeme bozukluğu olan kişilerde genellikle anksiyete bozukluğu, depresyon veya obsesif-kompulsif bozukluk öyküsü vardır.
Diyet ve açlık: Diyet, yeme bozukluğu gelişimi için bir risk faktörüdür. Açlık beyni etkiler ve ruh hali değişikliklerini, düşünce katılığını, kaygıyı ve iştah azalmasını etkiler. Yeme bozukluğu belirtilerinin çoğunun aslında açlığın belirtileri olduğuna dair güçlü kanıtlar vardır. Açlık ve kilo kaybı, hassas bireylerde beynin çalışma şeklini değiştirebilir, bu da kısıtlayıcı yeme davranışlarını sürdürebilir kılarak normal yeme alışkanlıklarına dönüşü zorlaştırabilir.
Stres: Yeni bir okula ya da işe başlamak, taşınmak, aile veya ikili ilişkilerde problemler gibi strese neden olabilecek olaylar da kişide yeme bozukluğu riskini artırabilir.
Yeme Bozukluklarının Olası Komplikasyonları
Yeme bozuklukları, bazıları yaşamı tehdit eden çok çeşitli komplikasyonlara neden olabilirler. Yeme bozukluğu ne kadar şiddetli veya uzun sürerse, kişinin aşağıdakiler gibi ciddi komplikasyonlar yaşama olasılığı o kadar yüksektir:
Depresyon ve anksiyete
İntihar düşünceleri veya davranışları
Büyüme ve gelişme ile ilgili sorunlar
Sosyal problemler ve ilişki sorunları
Madde kullanım bozuklukları
İş ve okul sorunları
Ölüme sebebiyet verebilecek olan ciddi sağlık sorunları
Nasıl önlem alınabilir?
Yeme bozukluklarını önlemenin kesin bir yolu olmasa da, çocuğunuzun sağlıklı beslenme davranışları geliştirmesine yardımcı olacak bazı stratejilerden söz edilebilir:
Ailenin yemek yeme alışkanlıkları, çocukların yemekle geliştirdikleri ilişkileri etkileyebilir. Birlikte yemek yemek, çocuğunuza sağlıklı bir beslenme alışkanlığını öğretmek için bir fırsat verir ve makul porsiyonlarda dengeli bir diyet yemeyi teşvik eder.
Çocuğunuzla konuşun. Örneğin, anoreksiyayı bir yeme bozukluğundan ziyade bir yaşam tarzı seçimi olarak görmek gibi tehlikeli fikirleri destekleyen çok sayıda web sitesi vardır. Bunun gibi yanlış algılamaları düzeltmek ve çocuğunuzla sağlıksız beslenme tercihlerinin riskleri hakkında konuşmak çok önemlidir.
Kilosu ve boyu ne olursa olsun, çocuğunuzda sağlıklı bir vücut imajı geliştirin ve güçlendirin. Çocuğunuzla kendi imajı hakkında konuşun ve vücut şekillerinin değişebileceğine dair güvence verin. Çocuğunuzun önünde kendi bedeninizi eleştirmekten kaçının. Kabul ve saygı mesajları, çocukları gençlik yıllarının zorlu dönemlerinde taşıyacak sağlıklı benlik saygısı ve dayanıklılık oluşturmaya yardımcı olacaktır.
Yeme bozukluğu belirtileri gösteren bir aile üyesi veya arkadaşınızı fark ederseniz, o kişiyle onun iyiliğiyle ilgili endişeleriniz hakkında konuşmayı düşünün. Bir yeme bozukluğunun gelişmesini engelleyemeseniz de şefkatle yaklaşmak kişiyi tedavi aramaya teşvik edebilir.
Yeme Bozuklukları ile Başa Çıkmak
Fiziksel ve zihinsel sağlığınıza özen göstermek, yeme bozukluğuyla başa çıkmanıza yardımcı olacak önemli araçlardır. Bir terapistle veya beslenme uzmanı ile konuşmanın yanı sıra iyileşme yolunda yanınızda olabilecek güvenilir bir arkadaş veya aile üyenizden destek isteyin.
Yeme bozukluğu ile başa çıkabilmek için, kendinizi yiyecek ve kilo konusunda takıntılı bulduğunuz zamanlarda veya yeme bozukluğu davranışlarına yönelme dürtüsünü yaşadığınızda başvurabileceğiniz birkaç sağlıklı dikkat dağıtıcıyı belirlemek önemlidir. İşte dikkate alınabilecek birkaç örnek:
Fotoğraf çekmek, resim yapmak veya örgü örmek gibi yaratıcılığınızı beslerken zihninizi de meşgul edebilecek yeni bir hobi keşfedin.
Farkındalık (mindfulness) meditasyonu yapın.
Günlük, sakin yürüyüşler planlayın.
Yoga ve/veya nefes egzersizleri pratik etmeyi deneyin.
Günlük tutun.
Erken müdahale daha iyi bir sonuçla ilişkilidir, bu yüzden lütfen yardım aramayı geciktirmeyin. Yeme bozuklukları söz konusu olduğunda bazen iyileşmeye odaklanırken hayatın beklemeye alınması bile gerekebilir. Ancak bir kez iyi olduğunuzda, hayatın size sunduklarını takdir etmek için çok daha iyi bir konumda olacağınızı bilmelisiniz.
Not: Bu içerik yalnızca bilgi amaçlı olarak hazırlanmıştır ve hiçbir şekilde terapinin yerini tutmaz. Bu sitedeki hiçbir içerik, doğrudan tıbbi tavsiye yerine kullanılmamalıdır. Psikolojik sağlığın fiziksel sağlık sorunlarını da etkileyebileceğine dikkat edin. Psikolojik durumunuzun yönetilmesinin zor olduğunu fark ederseniz, lütfen profesyonel yardım almayı düşünün.
Referanslar: Muhlheim, Lauren. (2020). What Are Eating Disorders?. Verywellmind. Mayo Clinic Staff. (2018). Eating disorders. Mayo Clinic.
The National Institute of Mental Health Information Resource Center. (2016). Eating Disorders. NIMH.
NHS. (2021). Overview – Eating disorders. NHS.